is Íslenska en English

Lokaverkefni (Meistara)

Háskóli Íslands > Hugvísindasvið > Meistaraprófsritgerðir - Hugvísindasvið >

Vinsamlegast notið þetta auðkenni þegar þið vitnið til verksins eða tengið í það: http://hdl.handle.net/1946/11410

Titill: 
  • Eðli u-hljóðvarpsvíxla í íslenskri málsögu
Námsstig: 
  • Meistara
Útdráttur: 
  • Eðli u-hljóðvarpsvíxla hefur lengi verið umdeilt mál. Til eru þeir sem álíta að víxlin a~ö í nútímamáli stafi af virkri hljóðkerfisreglu, en aðrir telja víxlin vera skilyrt af virkum víxlamynstrum sem einkenna ákveðna beygingarflokka. Þessi ritgerð er framlag til þeirrar umræðu sem hefur einkum verið lífleg síðustu árin.
    Ekki er ágreiningur um að u-hljóðvarp hafi verið hljóðbreyting sem fólst í kringingu rótarsérhljóðs sem stóð í næsta atkvæði á undan áherslulausu /u/ á frumnorrænum tíma, sbr. físl. no. vǫrðr (< *warðuR), nf./þf.ft. bǫrn (< *barnu).
    Það hljóðumhverfi sem skilyrti breytinguna er í sumum orðmyndum gagnsætt í nútímamáli, sbr. 3.p.ft.þt.fh. kölluðu, þar sem u fer á eftir rótarsérhljóðinu ö og a kemur annars staðar fyrir í beygingu þessarar sagnar. Hér er því haldið fram að það sé einmitt þetta gagnsæi sem fær suma til að líta þannig á að a~ö-víxl í nútímaíslensku stafi af virku hljóðferli, þ.e. að áherslulaust /u/ kringi /a/ í næsta atkvæði á undan. Hins vegar verða færð rök fyrir því að hljóðbreytingin hafi verið orðin óvirk fyrir tíma elstu ritaðra heimilda íslenskra en rökin felast í því að hljóðbrigðin sem urðu til við u-hljóðvarp gengu ekki til baka þótt hljóðvarpsvaldurinn félli brott.
    Virkni u-hljóðvarps í íslensku má einnig draga í efa á grundvelli ýmissa hljóðbreytinga sem hafa átt sér stað síðan undir lok 12. aldar. T.d. frammæltist ǫ í ö en hinn forni hljóðvarpsvaldur u var áfram uppmæltur öldum saman. Einnig er hægt að benda á að ekki verða öll /u/ til þess að a í næsta atkvæði á undan verði kringt, sbr. nísl. no. dagur sem er komið úr físl. dagr eftir u-innskot. Þótt málkunnáttufræðingar hafi leitast við að skýra u-hljóðvarpsleysið í slíkum orðmyndum með því að raða virkum hljóðkerfisreglum í áfleiðsluferli út frá baklægri mynd með #a# verður sýnt fram á að í rauninni er það söguleg þróun sem skýrir best u-hljóðvarpsleysi í slíkum myndum. Málsöguleg rök benda til þess að u-hljóðvarp hafi þegar verið úr sögunni á þeim tíma er u-innskot átti sér stað.
    Í ljósi þess að u-hljóðvarp virðist dautt sem samtímalegt hljóðferli þarf að skýra hin víðtæku víxl a~ö á öðrum forsendum. Hér verður bent á dæmi þess að beygingarmynstur með a~ö-víxlum hafi valdið áhrifsbreytingum sem hafa gert það að verkum að nýyrði taka víxlin upp og erfð orð fara að sýna víxlin til að falla betur að ákveðnu beygingarmynstri. Á þessum grundvelli er hægt að sýna fram á að víxlin a~ö eru beygingarhljóðkerfislega skilyrt og hafa verið það lengi.

Samþykkt: 
  • 4.5.2012
URI: 
  • http://hdl.handle.net/1946/11410


Skrár
Skráarnafn Stærð AðgangurLýsingSkráartegund 
MA-í skemmuna.pdf939.17 kBOpinnHeildartextiPDFSkoða/Opna