Á mörkum verndar og valdbeitingar. Er vernd fatlaðra barna gegn ólögmætri beitingu nauðungar nægilega tryggð í íslenskum lögum?

Abstract

Virkt jafnrétti allra manna, án tillits til kynferðis, litarháttar, efnahags og fleiri atriða er ein veigamesta meginregla nútímans. Þrátt fyrir þetta er óhætt er að fullyrða að ekki standi allir þegnar samfélagsins jafn vel að vígi þegar kemur að því að gæta réttinda sinna. Fatlað fólk hefur til að mynda um langa hríð verið ósýnilegra en aðrir jaðarhópar samfélagsins. Þrátt fyrir hina ýmsu mannréttindasamninga, skuldbindingar og yfirlýsingar er það staðreynd að þátttaka fatlaðs fólks á mörgum sviðum er víða hindruð og mannréttindi þeirra brotin að einhverju leyti í öllum heimshlutum. Að tryggja réttaröryggi borgaranna er álitið afar mikilvægt í nútímasamfélagi en af mörgum ástæðum þarf að leggja sérstaka áherslu á að tryggja réttaröryggi fatlaðra einstaklinga enda hafa þeir lengi verið minnihlutahópur sem sérstök hætta er á að verði beittur ofbeldi. Fatlaðir einstaklingar eru að mörgu leyti háðari opinberri þjónustu ríkis og sveitarfélaga þar sem þeir eiga oft erfiðara með að gæta réttinda sinna en þeir sem ófatlaðir eru. Má hér leiða líkur að því að fötluð börn séu í sérstaklega viðkvæmri stöðu. Börnum er í ljósi ungs aldurs og ósjálfstæðis víða veitt rík vernd með lögum en eðli málsins samkvæmt eru fötluð börn enn háðari stuðningi og leiðsögn en ófatlaðir jafnaldrar þeirra. Það er til að mynda meðal markmiða samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins sem lögfestur var hér á landi með lögum nr. 19/2013, að stefnur og störf séu umfram allt framkvæmd með virðingu fyrir reisn barnanna sem fullgildra meðlima samfélagsins. Þar kemur enn fremur fram að sérstaka aðgát skuli hafa þegar kemur að því varðveita virðingu barna sem kunna að vera sérstaklega viðkvæm, einkum þeirra sem eru með andlega eða líkamlega fötlun. Það er þó staðreynd að lengi vel hefur ríkt fötlunarmisrétti í samfélaginu og fötluð börn hafa í ríkum mæli þurft að sæta beitingu nauðungar í sínu daglega lífi.Í þessari ritgerð verður leitast við að svara þeirri spurningu hvort að vernd fatlaðra barna gegn ólögmætri beitingu nauðungar sé nægilega vel tryggð í íslenskum lögum. Nauðung hlýtur að teljast alvarlegt inngrip í líf barns sem fyrir henni verður og oft og tíðum getur verið hætt við því að sjálfstæður réttur barnsins til friðhelgi einkalífs sé takmarkaður um of. Nauðung gagnvart barni getur til dæmis falist í því að loka það inni gegn vilja þess í ákveðinn tíma, binda það niður eða að flytja barnið á milli staða án þess að það sé haft með í ráðum. Stundum er engu að síður talið nauðsynlegt að slíkum aðferðum sé beitt þegar aðrar leiðir þykja ekki færar til að tryggja öryggi barnanna sjálfra eða annarra. Við athugun þessa er mikilvægt að hafa í huga að réttindum barna eru víða takmörk sett, auk þess sem foreldrar fara með forsjá barna sinna lögum samkvæmt þar til þau verða lögráða.