Hagsmunavarsla ríkisins með hliðsjón af réttaröryggi borgaranna: Hvert er hlutverk ríkislögmanns?

Abstract

Embætti ríkislögmanns hefur það verkefni að lögum að fara með varnir ríkisins fyrir dómi og gera upp bótakröfur sem beint er að ríkissjóði. Staða ríkislögmanns er sérstök að því leyti að hann er bæði starfandi lögmaður, sem hefur það verkefni að gæta hagsmuna ríkisins fyrir dómi, og jafnframt er hann sjálfur stjórnvald og því skylt að sinna hlutverki sínu í samræmi við það. Markmið ritgerðarinnar er tvenns konar. Annars vegar að lýsa embætti ríkislögmanns, hlutverki hans og stöðu innan stjórnsýslunnar. Hins vegar er lagt upp með að skoða hvort ágallar séu á ríkjandi framkvæmd þegar kemur að meðferð bótakrafna sem beint er að ríkinu og þær afleiðingar sem sú framkvæmd kann að hafa fyrir réttaröryggi borgaranna. Til að varpa ljósi á embættið er annars vegar skoðað hvað einkennir lögmannshlutverkið og hvaða skyldur lögmenn bera gagnvart skjólstæðingum sínum og réttarvörslukerfinu. Hins vegar er horft til þess að sem stjórnvald ber ríkislögmaður skyldur umfram þær sem gilda um aðra lögmenn. Af því leiðir að ríkislögmanni er sniðinn þrengri stakkur en lögmönnum sem starfa í þágu einkaaðila þegar hann gætir hagsmuna ríkisins. Ríkislögmaður hefur heimild til að útvista einstökum málum til utanaðkomandi lögmanna í samráði við viðkomandi stjórnvald, auk þess sem stjórnvöld geta, í samráði við ríkislögmann, falið sjálfstætt starfandi lögmönnum einstök mál. Vakna þar spurningar um hvort slíkt fyrirkomulag skipti máli fyrir gagnaðila ríkisins og hvort utanaðkomandi lögmenn séu bundnir af sömu skyldum og ríkislögmaður.Ákvörðunarvald um bótaskyldu er samkvæmt lögum ekki á hendi ríkislögmanns en þó hefur það verklag komist á að allar bótakröfur eru framsendar til hans um leið og þær berast. Fjallað er um ríkjandi verklag og í því samhengi skoðað hvert sé eðli ákvörðunar um bótaskyldu og hvaða reglur megi ætla að gildi um töku hennar. Einnig er fjallað um álitamál í tengslum við aðgang að gögnum sem annað hvort stafa frá ríkislögmanni eða eru í hans vörslu. Bæði stjórnsýslulög og upplýsingalög hafa að geyma ákvæði sem undanþiggja upplýsingarétti bréfaskipti ríkisins við sérfræðinga þegar bréfaskiptin standa í beinum tengslum við dómsmál. Umræddum reglum er ætlað að tryggja jafnræði ríkisins gagnvart gagnaðila en spyrja má hvort því markmiði verði yfir höfuð náð og hvort undanþágurnar séu fyllilega í samræmi við þær grundvallarreglur stjórnsýsluréttar sem stjórnvöldum beri að fylgja. Í lok ritgerðarinnar er athygli beint að álitamálum um gagnsæi, réttaröryggi og traust borgaranna sem óneitanlega vakna í kjölfar umræðu um hagsmunavörslu ríkisins.