Hið kræklótta birki Skaftafells. Vaxtarform og vaxtarhraði birkis við Skaftefellsheiði

Abstract

Birkið á Íslandi hefur fjölbreytt vaxtarlag og vex mishratt. Það er ýmist kræklótt eða beint, skríðandi eða upprétt, einstofna eða margstofna, og allt þar á milli. Þetta vaxtarform og tenging þess við ársvöxt hefur verið mældur af Þorbergi Hjalta Jónssyni (2004) og (Karlsson, Olsson, & Hellström (1996). Arfbundnir eiginleikar spila þar stóran þátt þar sem birkið er kynblandað fjalldrapa (Thórsson, Pálsson, Sigurgeirsson, & Anamthawat-Jónsson, 2007). Sú blöndun er mismikil eftir svæðum en í Skaftafelli telst hún þó nokkur (Thórsson et al., 2007). Sérstaklega miðað við Bæjarstaðarbirkið (Thórsson et al., 2007). Aðrir þættir eins og jarðvegur (Bjarni Helgason, 1990), loftslag, landslag (Baldur Þorsteinsson, 1990; Persson, 1964), vindar og afræningjar geta einnig haft mikil áhrif á vöxt trjáa (Haukur Ragnarsson, 1990).Rannsóknarspurningarnar eru fimm talsins hvað varðar birkitréin á svæðinu 2018-2020 og tengjast þær allar vaxtarhraða. Spurt er hvort einhver tengsl séu milli vaxtarhraða og vaxtarforms? Þar sem fjöldi stofna, hæð, og lengd trjáa eru breytur. Eru tengsl milli vaxtarhraða og hlutfalls bruma sem þroskast sem dvergsprotar? Vaxa greinar mishratt eftir stöðu þeirra á trjánum? Spurt er hvort veðurfar geti haft áhrif á vöxt trjánna á tímabilinu 2018-2020 og hvort munur sé á vexti birkis í Skaftafelli annarsvegar, og á Skeiðarársandi eða í Morsárdal hinsvegar. Rannsóknin fór fram á svæðinu milli Skaftafellsstofu og Skaftafellsjökuls meðfram Skaftafellsheiði, allt innan Vatnajökulsþjóðgarðs. Úrtakið var 20 tré og 60 greinar eða þrjár greinar af hverju tré. Tré voru mæld á rannsóknarsvæðinu en greinar voru klipptar af og grandskoðaðar heima við. Vöxtur var mældur eftir lengsta sprota hverrar greinar og mátti skipta upp eftir árum. Hliðargreinar voru einnig taldar og flokkaðar í dverg- eða langsprota. Gögnin voru skráð í Excel og töflur og gröf voru gerð úr þeim.Helstu niðurstöður voru að vaxtarform virðist ekki hafa mikil áhrif á vöxt greina. Beinvaxin tré virtust ekkert vaxa hraðar en kræklótt. Hlutfall dvergsprota minnkaði með árunum en meðalvöxtur lækkaði einnig með árunum. Líklega vegna aukins kostnaðar við myndun langsprotanna m.t.t. tilgátu Karlsson et al. (1996). Óreglulegri úrkoma árin 2019-2020 miðað við árin 2017-2018 gæti einnig haft áhrif. Mesti mældi vöxturinn átti sér stað árið 2018, þar sem minnsti vöxtur mældist í Skaftafelli ,og á Skeiðarársandi, í rannsókn Huldu Margrétar Birkisdóttur (óbirt gögn). Lítið úrtak beggja rannsókna gæti skýrt þennan breytileika. Hlutfall dvergsprota var hærra á miðlægum greinum en þeim efstu, og enn lægra á neðarlegu greinunum. Þ.e. að efstu greinar hafa hæst hlutfall lengdarsprota. Þetta gæti stjórnast af ólíku hlutverki dverg- og langsprota ef litið er á tilgátur Karlsson et al. (1996).Vísbendingar eru um að vöxtur greina aukist með aldri þar til ákveðinni heildarlengd trésins er náð en minnki svo. Forvitnilegt væri að rannsaka það betur. Mæla þyrfti fleiri umhverfisþætti á stærra úrtaki. Það eða að einangra áhrifaþætti í lokuðu umhverfi á rannsóknarstofu til að þekkja áhrif þessara ólíku þátta betur.

Birch in Iceland (Betula pubescens ssp. tortuosa) can form mono- or polycormic trees, a prostate shrub or an erect tree, and has varying degrees of crookedness. This diverse growth form is partly attributed to a varying degree of back-crossing with the near sterile, descendants of B. Pubescens and B. nana (Thórsson et al., 2007). Other factors such as soil (Bjarni Helgason, 1990), climate, topography (Baldur Þorsteinsson, 1990; Persson, 1964), wind, herbivory and parasitism can also affect growth of trees (Haukur Ragnarsson, 1990). Þorbergur Hjalti Jónsson (2004) and Karlsson et al. (1996) have made research on birch growth form and elongation of stems with various proxies.This research aims to define further the relationship between growth of birch in Skaftafell for the years 2018-2020 and other variables such as growth form, stem number, annual growth, decumbent stem ratio, growth by place on tree, and growth between periphary regions of Skaftafell. Data collected from 20 birches along with data from the Meteorological Office of Iceland and Hulda Kristín Birkisdóttir (unpublished data) was used to shed light on aformentioned variables.Main results were that straighter, more upright growthform did not correlate with more branch growth. Ratio of decumbent shoots decreased from 2018-2019 but mean growth did so as well. Probable reason is the higher cost for building long-shoots than decumbent shoots (Karlsson et al. 1996). Less precipitation for the years 2019-2020 compared to 2017-2018 might also be a factor. Ratio of decumbent stems was the highest on lower branches on average and the lowest on the highest branches on average, in line with Karlsson‘s et al. (1996) hypothesis.Most average growth was in 2018 and decreased year by year to 2020. Results on growth by length might indicate accelerating growth in the shorter trees , reaching an optimum before slowing down. Þorbergur Hjalti Jónsson (2004) proved that age was not a hindrance to growth but it must be noted that his research took place in denser scrubs and forests than this research.