Hvernig eru ráðherrar dregnir til ábyrgðar fyrir embættisfærslur sínar? Er nauðsynlegt að hafa sérstök lög um ráðherraábyrgð?

Abstract

Samkvæmt 14. gr. stjórnarskrá lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 bera ráðherrar ábyrgð á stjórnarframkvæmdum öllum. Ráðherraábyrgð er ákveðin með lögum. Alþingi getur kært ráðherra fyrir embættisrekstur þeirra og Landsdómur dæmir þau mál. Þetta er inntak hinnar lagalegu ábyrgðar ráðherra sem er til umfjöllunar í þessari ritgerð. Ráðherraábyrgð er í raun tvíþætt í eðli sínu, annars vegar þingleg/pólitísk og hins vegar lagalegs eðlis. Geta þessir tveir þættir verið svo samofnir að mikilvægt er að gera grein fyrir hverjum þætti fyrir sig og samspili þar á milli. Í ritgerðinni verður fyrir yfir aðdraganda lagasetningar um ráðherraábyrgð á Íslandi og þingræðisreglunnar með tilliti til norræns réttar og samanburðar þar á. Lög um ráðherraábyrgð nr. 4/1963 verða rakin og gerð grein fyrir þeim skilyrðum sem þurfa að vera til staðar til þess að draga ráðherra til ábyrgðar og hvernig komið getur til refsiábyrgðar á grundvelli slíkrar ábyrgðar. Að því loknu verða lög um Landsdóm, nr. 3/1963, reifuð og fjallað um aðdraganda málshöfðunar á hendur ráðherra og tilurð málsmeðferð fyrir Landsdómi í slíku máli. Í því sambandi verður einnig fjallað um fordæmi í dómi Landsdóms nr. 3/2011 frá 23. apríl 2012 (Alþingi gegn Geir H. Haarde) og niðurstöðu Mannréttindadómstóls Evrópu í kærumáli Geirs gegn íslenska ríkinu. Á undanförnum áratugum hafa lög um ráðherraábyrgð og Landsdóm sætt gagnrýni hér á landi, sérstaklega í ljósi réttarþróunar í sakamálaréttarfari. Þessi gagnrýni beinist einkum að málshöfðun, ákvörðunarvaldi um saksókn, samsetningu dómsins, málsmeðferð fyrir honum og álitamál um verknaðarlýsingu brota í lögum um ráðherraábyrgð. Þegar fyrsta málið var höfðað fyrir Landsdómi, gegn þáverandi forsætisráðherra Geir H. Haarde, varð umræðan um gagnrýni enn háværari. Hér á eftir verður gerð grein fyrir því hvernig ráðherrar eru dregnir til ábyrgðar fyrir embættisfærslur sínar og leitast við að svara hvort nauðsynlegt sé að hafa sérstök lög um ráðherraábyrgð.