Af Guðsmönnum og grænum fingrum. Prestar í viðreisn jarðyrkjunnar á Íslandi 1754-1764. Viðhorf, hlutverk og áhrif

Abstract

Ritgerð þessi skoðar hvers vegna þrír prestar - séra Guðlaugur Þorgeirsson, séra Jón Bjarnason og séra Björn Halldórsson í Sauðlauksdal – urðu frumkvöðlar í garðyrkju á fyrsta áratug jarðyrkjuviðreisnarinnar á Íslandi 1754-1764. Því er svarað með því að skoða eftirfarandi þætti: Hver var þáttur ríkis og kirkju í garðræktarstarfi prestanna? Hvert var eðli og umfang jarðyrkjuframkvæmda þeirra? Hver var sjálfsmynd prestanna, litu þeir á sig sem presta, bændur eða garðyrkjumenn? Hvaða hugmyndir höfðu prestarnir sjálfir um framkvæmdir sínar og ástæður þeirra fyrir þeim? Einnig er kannað hvaða áhrif þessi starfsemi prestanna hafði á íslenskt samfélag á 18. öld. Að lokum er þeirri spurningu velt upp hvort starfsemi prestanna hafi verið liður í þróun á hlutverki prestsins á 18. öld. Veraldleg yfirvöld og heittrúarstefnan stuðluðu hvort á sinn hátt að því að prestarnir tóku upp á því á sjötta áratug 18. aldar að gera tilraunir með garðyrkju. Yfirvöld gerðu þetta með tilskipunum og heittrúarstefnan með því að hvetja presta til þess sýna trú sína ekki eingöngu í orði heldur líka í verki. Umfang og eðli garðyrkjuframkvæmda prestanna sýnir að þeir stunduðu ekki garðrækt til þess eins að drýgja matarbúrið eða vegna þess að þeir voru að hlýða skipunum heldur hafi bæir þeirra þróast í að verða að nokkurs konar tilraunabúum fyrir garðyrkju. Af bréfum og öðrum skrifum prestanna má sjá að þeir hafa frekar litið á sig sem garðyrkjumenn heldur en presta. Í sömu bréfum má sjá að áhugi þeirra á garðrækt var drifinn af hugsjón sem var tvíþætt. Annars vegar var hún byggð á veraldlegri hugmyndafræði viðreisnarinnar um að kjör Íslendinga myndu batna með ræktun matjurta. Hins vegar af geistlegri sannfæringu um að Guð hafi ætlað manninum að yrkja og nýta jörðina og greiða fyrir þeim sem á eftir honum koma.