Endurskoðunarvald dómstóla á skilyrðinu um almenningsþörf í 1. mgr. 72. gr. stjórnarskrárinnar

Abstract

Skilyrði 1. mgr. 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1994 um almenningsþörf er matskennt hugtak sem að miklu leyti er stjórnmálalegt í eðli sínu. Þar af leiðandi er undirorpið talsverðum vafa hvort dómstólar endurskoði mat löggjafans og stjórnvalda á því hvort almenningsþörf sé til staðar þegar lagt er til að eignarnám skuli fara fram. Markmið þessarar ritgerðar er að leitast við að svara því hvort dómstólar telji sig yfirhöfuð geta endurskoðað matið á almenningsþörf. Í spurningunni felst að kanna verður grundvallarkenningar um réttarríkið og valdgreiningu ríkisvalds og þá um leið hvernig endurskoðunarhlutverk dómstóla samrýmist þeim hugmyndum. Einnig er mikilvægt að kanna skoðanir fræðimanna og hvernig þær samrýmast bæði eldri og nýlegri dómaframkvæmd. Ritgerðin byggist nánar þannig upp að í öðrum kafla verður fjallað um endurskoðunarvald dómstóla með hliðsjón af hugmyndinni um réttarríkið og valdgreiningarkenningunni. Farið verður yfir grundvallarkenningar annars vegar um endurskoðunarvald dómstóla um stjórnskipulegt gildi laga og hins vegar endurskoðunarvald dómstóla um valdmörk stjórnvalda. Í þriðja kafla verður farið lauslega yfir þýðingu 1. mgr. 72. gr. stjskr. og skilyrði þess að eignarnám geti farið fram. Skilyrði þessi eru lagaheimild, fullt verð og almenningsþörf.Þessu næst verður í kafla fjögur fjallað um hvort dómstólar endurskoði mat löggjafans á almenningsþörf og þá hvernig slíku mati er háttað. Þar verður farið yfir skoðanir íslenskra og danskra fræðimanna og því næst farið yfir dómaframkvæmd er varðar skilyrði eignarréttarákvæðis stjórnarskrárinnar. Þessu til hliðsjónar mun ég hafa til sérstakrar skoðunar dómaframkvæmd á skilyrði atvinnufrelsisákvæðis 1. mgr. 75. gr. stjskr. um almannahagsmuni en því hugtaki svipar mjög til almenningsþarfarhugtaksins. Í kafla 4.1 verður svo farið yfir þrjá dóma, þar sem deilt var um hvort lög uppfylltu matskennd skilyrði annarra ákvæða stjórnarskrárinnar en slík umfjöllun er áhugaverð í ljósi inntaks ritgerðarinnar. Að lokum verður í fimmta kafla fjallað um endurskoðunarvald dómstóla á mati stjórnvalda á almenningsþörf. Fyrst verður fjallað almennt um kenningar fræðimanna og í kafla 5.2. verður endurskoðunarvaldið svo skoðað út frá meðalhófsreglu 12. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 og hinu stjórnskipulega meðalhófi. Þar verður tekinn fyrir Hæstaréttardómur frá 19. mars 2009 í máli nr. 425/2008, þar sem dómstóllinn komst að þeirri niðurstöðu að skilyrðinu um almenningsþörf væri ekki fullnægt.